OSMANLI DEVLETİ’NDE HEKİMBAŞILIK

GEÇEN yazımda Osmanlı külliye kültürünü Fatih Külliyesi özelinde anlatmaya çalışmıştım. Bu yazımda ise Osmanlı Bürokrasisi ve sağlık sisteminde önemli bir yere sahip olan Hekimbaşılık müessesini anlatmaya çalışacağım.
Hekimbaşılar erken dönem Osmanlısında sağlık sisteminin en üstündeki görevli idi. Bundan dolayı bugün bildiğimiz şekliyle Hekimbaşıları Sağlık Bakanı olarakta düşünebiliriz.
Hekimbaşılar ekseriyetle Darüşşifalarda (Tıp Medresesi) çalışan Hekimlerden seçilmekteydi. Doğrudan padişahın hizmetinde çalışacakları için atanmaları Şeyhülislam-Sadrazam-Padişah tarafından gerçekleştirilen üçlü atama sistemi ile olmaktaydı. Şöyle ki Hekimbaşılığa aday gösterilecek birisi evvela Şeyhülislam tarafından Sadrazama tanıtılır,  Sadrazam bu kişiyi dikkatle inceler ve ehil olduğuna kanaat getirirse Padişaha tanıtırdı. Padişahın da onaylamasına müteakiben Hekimbaşılığa nasb edilen kişi görevine başlardı.
Hekimbaşıların hem idari hem de tıbbi alanda görevleri olduğu için görev parametreleri oldukça geniştir. Bu yüzden Hekimbaşıların öncelikle idari görevlerinden bahsetmek istiyorum. Hekimbaşıların idari görevleri, ülke sınırlarında ki tüm Darüşşifaların idaresi ve denetlenmesi, emeklilik ve cizye vergisinden muafiyet taleplerinin değerlendirilip onaylanması, kendi muayenehanelerini açmak isteyen hekimlerin ve cerrahların ruhsatlarının verilmesi, yabancı hekim ve cerrahların denetlenmesi, hekimlik mesleğine intisap etmek isteyen hekimlerin imtihan edilmesi şeklinde özetlenebilir. Tıbbi görevleri ise padişahın, ailesinin, üst düzey bürokratlarının sağlını korumak, padişah için diyet listesi hazırlamak, padişah için faydalı ilaçlar ve macunlar hazırlamak şeklinde özetlenebilir.
Hekimbaşı’nın vazifelerine kısaca değindikten sonra Hekimbaşıların emri altında çalışan görevlilerden bahsetmek istiyorum. Görevlerde olduğu gibi Hekimbaşıların emri altında çalışan görevlilerde tıbbi ve idari olmak üzere iki kola ayrılır. İdari görevliler Kethüda, Tezkireci, Çukadar olup, tıbbi görevliler ise Hekim, Cerrah, Kehhaldir.
İdari görevlilerden Kethüda saray hekimleri arasından seçilip, Hekimbaşının sağ kolu olarak çalışırlardı, Tezkireciler Hekimbaşıların merkez ile arasındaki yazışmaları tertip ederlerdi, Çukadarlar ise Hekimbaşıların merkez ile ilgili evrakların takibini yaparlardı. Tıbbi görevliler olan Cerrahlar padişahtan kan alma, şehzadeleri sünnet etme, seferlerden muafiyet talep eden askerlerin muayenesi gibi işlerle, Kehhaller ise padişahın, ailesinin, üst düzey bürokratların göz sağlığını korumak ve göz hastalıklarının tedavisini gerçekleştirmek ile mükellefti. Hekimbaşılar Osmanlı'nın kuruluşundan 1850 yılında Hekimbaşılığın ilga edilmesine kadar Osmanlı sağlık sisteminin en üst görevlisi olmuştur.
1850 yılında Hekimbaşılık modernleşme girişimleri neticesinde ilga edilmiş, bunun ''Tıbbiye Nezareti'' kurulmuş ve Hekimbaşının yetkileri Tıbbiye Nazırına devredilmiştir.